Recensies en besprekingen van Verheven ongemanierd, Mimi en Multatuli.
Recensie van Mathijs Sanders, hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde in Groningen op Neerlandistiek, 8 april 2023.
MIMI EN DEK
Wat een leven, wat een boek!
Gaia Van Bruggen schreef een prachtige biografie van Mimi Hamminck Schepel (1839-1930), de tweede echtgenote van Eduard Douwes Dekker, alias Multatuli. De titel van het boek roept het beeld op van deze bijzondere vrouw: 'Verheven ongemanierd'. Het verhaal wordt verteld in levend Nederlands. Ik heb het ademloos uitgelezen.
De geschiedenis heeft niet mild geoordeeld over Mimi en haar onconventionele huwelijk met de twintig jaar oudere schrijver. Onterecht, zo laat Gaia van Bruggen zien. Als partner, en na zijn dood in 1887 als 'geestdraagster', heeft zij een vitale rol gespeeld in het denken, schrijven en naleven van onze grootste auteur, die als mens niet altijd even groot was. Multatuli komt door deze biografie ook in een ander licht te staan. Zijn charisma moet enorm zijn geweest. Dat blijkt uit de aantrekkingskracht die hij uitoefende op zoekende mensen, in het bijzonder op de jonge vrouwen die hij rekruteerde voor het door hem te leiden "legioen der kinderen van Insulinde". Zo iemand was de keurig opgevoede Mimi. Zijn brieven aan haar deden een vuur ontbranden. "Wat was je prachtig onfatsoenlyk, Mimi, hoe verheven ongemanierd!" Mimi hoorde het graag.
Dat Multatuli deze vrouwen - zijn muzen, de fancy's - in wezen onderwierp aan zijn eigen machtsfantasie, is de biograaf niet ontgaan. Maar de feiten en bevindingen gaan vooraf aan het eigentijdse oordeel, dat - volkomen terecht - hoofdzakelijk aan de lezer wordt overgelaten. Het citaat van Multatuli, dat als motto aan de biografie voorafgaat, zet niet alleen de toon voor het verhaal dat volgt, maar kan ook worden gelezen als een aansporing om het verleden niet uitsluitend door de bril van het wakkere heden te lezen:
"Alle kleur is naar 't licht dat er op valt, en wie zich niet weet te verplaatsen in den tyd der gebeurtenissen, ziet ze anders gekleurd dan ze inderdaad waren."
Van Bruggen brengt de spanningsvelden in het leven van Mimi zorgvuldig in beeld. Zij was niet voor het gemak geboren, maar een interessant leven was het beslist wel. Zonder te breken met haar familie en haar maatschappelijke stand, bevrijdde zij zich uit het burgerlijke ledikant. Zij wilde zelf iemand zijn.
'Verheven ongemanierd' bewaart de balans tussen kritiek en empathie. Die laatste houding overweegt. Van Bruggen wekt haar bronnen tot leven en plaatst Multatuli in een zacht licht. Daarin volgt ze haar heldin, die vooral aan het woord komt via haar herinneringen aan 'Dek', memoires waar de gouden glans van het verleden overheen ligt.
"Als geen ander heeft ze [Mimi] hem begrepen en gesteund. Van meet af aan heeft ze zijn literaire grootheid aangevoeld, ook toen hijzelf nog geen schrijver wilde zijn - zijn ambitie was een goed mens te zijn, hoewel hij wat 'al te menselijk' was voor dat hooggestemde ideaal. Het is in hoge mate aan haar te danken dat Multatuli uitgroeide tot de grootste schrijver van de negentiende eeuw, zo niet van de Nederlandse literatuur."
Ook over die negentiende eeuw, die zich voor Mimi tot 1930 uitstrekte, gaat dit boek, dat ge moet lezen als ge neerlandicus zyt, of als ge iets anders zyt.
Gaia van Bruggen, Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli. Amsterdam: Boom, 2023
Recensie van Marc van Oostendorp, hoogleraar Radboud Universiteit, Nijmegen op Neerlandistiek.nl 10 april
Leven in dienst van een genie
10 april 2023 door Marc van Oostendorp Reageer
Bijna niets gunde Multatuli zijn vriendin Mimi Hamminck Schepel. Hij wilde niet dat ze aan het toneel ging of dat ze zelf een succesvol schrijver zou worden. Hij maakte zoveel ruzie met al haar beste vriendinnen dat ze zich steeds genoodzaakt zag de vriendschap op te zeggen. Toen ze een kind wilde adopteren, voelde ze zich genoodzaakt dat achter zijn rug om te doen omdat ze anders onaangenaamheden verwachtte. Hoewel ze van goede komaf was, dwong hij haar om met hem tientallen jaren in armoede te leven. Ze moest eerst jarenlang lijdzaam ondergaan hoe hij zijn wettelijke echtgenote ophemelde, en toen deze eenmaal gestorven was, hoe hij logees op schoot nam.
Toch zijn er weinig redenen om te veronderstellen dat Hamminck Schepel heel ongelukkig was. Ze hield van die man, die mogelijk ook warm en teder was, en die ze zag als een genie aan wie ze ook de vele decennia na zijn dood nog zou wijden. Ik denk dat het ook niet voor niets is dat Van Bruggen Multatuli aan het eind van haar boek die term ‘genie’ ook gebruikt. Dat is een woord dat inmiddels nauwelijks nog zonder ironie gebruikt wordt, maar je kunt een negentiende-eeuwer als Hamminck Schepel niet begrijpen als je dat idee van genialiteit niet in aanmerking neemt – dat we bepaalde mensen van alles vergeven omdat ze zulke uitzonderlijke kwaliteiten hebben.
Het meeste wat Gaia van Bruggen in haar boek Verheven ongemanierd aan feitelijkheden vertelt over het leven van Mim Hamminck was al bekend, vooral uit de vele documenten in het Verzameld Werk van Multatuli. Maar door het bij elkaar te plaatsen en vooral door het van een nieuwe interpretatie te voorzien, weet Van Bruggen toch een nieuw licht op Mimi te werpen. Ze was geen sloofje, geen weinig geletterde levensgezel van een groot schrijver, geen feeks die haar man weg hield van diens kinderen. Ze was een vrouw die welbewust koos voor een lastig leven, in dienst van idealen die in haar man belichaamd waren.
Mimi Hamminck Schepel was iemand die wist wat ze wilde – de adoptie van haar zoon Wouter was erg ingewikkeld, maar ze zette door –, die zelf schreef, en die tot op hoge leeftijd hield van schaken. Ze koos haar leven niet uit gebrek aan alternatieven.
De biografie van Mimi lijkt onderdeel van een groter project van Van Bruggen over ‘vrouwen rond Multatuli’. Ze is nu bezig met een biografie over Marie Anderson – daar ben ik heel benieuwd naar – en heeft ook een website aan het project gewijd. Van feminisme wilden Multatuli en Mimi niet weten. De vrouw diende de man, of in ieder geval Multatuli. Toch kwamen ze in aanraking met zo’n beetje alle interessante Nederlandse vrouwen uit haar tijd – behalve met Anderson bijvoorbeeld ook met Mina Kruseman.
In haar man zag Mimi vooral de denker en de mens. Ze ergerde zich aan latere lezers en biografen die vooral de gevoelsmens wilden zien, of de stilist. Ze nam mede daarom een groot deel van het werk aan de literaire nalatenschap ter hand, en verzamelde bijvoorbeeld zoveel mogelijk van de brieven die Multatuli bij leven geschreven had en die zij voor het eerst uitgaf. Ze verdedigde haar dode man door dik en dun, maar dankzij haar is er ook ongelooflijk veel materiaal over hem bewaard, inclusief materiaal dat wij die niet meer in ‘genieën’ geloven belastend vinden, en we hebben aan Hamminck Schepel te danken dat we over hem anders dan over willekeurig welke andere schrijver uit de negentiende eeuw een gedetailleerd gedocumenteerd verzameld werk hebben. Zij was daarmee een belangrijke reden waarom we hem nog steeds als een groot schrijver beschouwen.
Gaia van Bruggen. Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli. Amsterdam: Boom, 2023.
Recensie Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 12 april
GEPUBLICEERD OP 12 APRIL 2023
Verheven ongemanierd: Mimi en Multatuli
In haar nieuwe boek Verheven ongemanierd geeft Gaia van Bruggen een pakkende levensschets van Mimi Hamminck Schepel (1839-1930) en haar geliefde Multatuli. De aanwezigheid van Mimi voegt een wezenlijk element toe aan het beeld dat men had van de schrijver. Het keurige Haagse meisje Mimi werd verliefd op de twintig jaar oudere Eduard Douwes Dekker, beter bekend als Multatuli (1820-1887). Ze doorbrak alle conventies om met haar getrouwde minnaar te kunnen samenleven, en hield hem op de been in tijden van armoede en zwaarmoedigheid. Mimi werd zijn tweede echtgenote en zou na zijn dood ook zijn ‘geestdraagster’ worden.
Al anderhalve eeuw lang brengt Multatuli vele pennen in beweging, en de boeken over zijn leven en werk vullen een bibliotheek. Maar de meeste letterkundigen die hem tot op het bot fileren, hebben een blinde vlek voor de vrouw die bijna 25 jaar lief en leed met hem heeft gedeeld. Wordt Mimi in de Multatuli-kunde meestal afgedaan als een belemmerend aanhangsel van de grote schrijver, in Verheven ongemanierd voert Gaia van Bruggen haar op als zijn geliefde en muze. Meer dan een biografie is Verheven ongemanierd een verhaal over twee verweven levens, over een liefde die indruiste tegen het fatsoen, en over trouw tot aan het einde. Douwes Dekker verschijnt in deze context in onverwachte en niet altijd even aangename gedaanten.
Verheven ongemanierd, Boom Uitgevers Amsterdam, gebonden, 336 pag., € 29,99
ISBN: 9789024447725
Recensie van Jona Lendering, Mainzer Beobachter, 22 april 2023
Dat is nou eens een leuk boek: Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli van Gaia van Bruggen. Mimi, voor wie het even niet paraat mocht hebben, heette voluit Mimi Hamminck Schepel en was de tweede echtgenote van Multatuli.
Niet over rozen
Mimi – zoals we haar maar zullen noemen – heeft geen makkelijk leven gehad. Ze koos ervoor een keurig, burgerlijk en ongetwijfeld welgesteld bestaan op te geven om te leven met iemand die weliswaar gold als een geniaal schrijver, maar die van de ene naar de andere moeilijkheid liep. Dat ik hem in de vorige zin “schrijver” heb genoemd, zou hij me vermoedelijk kwalijk hebben genomen, want de Havelaar was zijns inziens geen roman maar een politiek middel. En het boek dat mij het dierbaarst is, Woutertje Pieterse, zou hij nooit uitgegeven hebben willen zien zoals het uitgegeven is. Het was geen zelfstandig boek, vond hij, maar een uitwerking van zijn Ideën. Wat ik maar zeggen wil: Multatuli was iemand die het met iedereen oneens lijkt te zijn. Op zich een zinvolle intellectuele positie, maar lastig voor wie ermee moet samenwonen.
Van Bruggens verhaal is dus te lezen als een verslag van een reeks moeilijkheden. Moeilijkheden met de eigen familie, die Mimi verbiedt om te gaan met Multatuli. Niet onbegrijpelijk, want zijn omgang met goedgelovige jonge vrouwen zou tegenwoordig gelden als grensoverschrijdend. Moeilijkheden met Multatuli’s kinderen en eerste echtgenote, Tine. De kinderen haatten hun stiefmoeder als de poorten van de hel. En uiteraard behandelt Van Bruggen de financiële moeilijkheden. Die vormen nu eenmaal de rode draad in elke Multatulibiografie. Ronduit wreed zijn de moeilijkheden na Multatuli’s dood, als ze de boedel niet op de normale manier te gelde kan maken omdat daarvoor moet worden samengewerkt met Multatuli’s kinderen, waarvan niemand weet waar die zijn.
Leven op eigen voorwaarden
Een rotleven? Nee. Het ging niet over rozen maar je kunt Van Bruggens verhaal ook lezen als biografie van een vrouw die haar leven op haar eigen voorwaarden weet in te richten. Zij maakte de keuze voor Multatuli, ze bleef bij hem in voor- en tegenspoed, deelde in zijn literaire productie en zorgde na zijn overlijden voor zijn literaire nalatenschap.
Deelde in zijn literaire productie: om te beginnen schreef Mimi Hamminck Schepel zelf (onder het pseudoniem Heloïse). Ook schreef ze Multatuli’s teksten in het net uit. Maar er is meer. Toen Multatuli in Duitsland woonde, vatte hij tweemaal per week het nieuws uit het Rijnland samen voor de Opregte Haarlemsche Courant. (Dit is het moment waarop hij de Mainzer Beobachter verzon.) Van Bruggen vertelt dat een deel van de stukjes “Van den Rijn” door Mimi is geschreven.
Zorgde na zijn overlijden voor zijn literaire nalatenschap: het leukste hoofdstuk vond ik het voorvoorlaatste, waarin Van Bruggen documenteert hoe Mimi de brieven van haar man verzamelde en uitgaf. De correspondentie beslaat niet minder dan tien delen: Mimi’s werk als “geestdraagster van Multatuli” is een waar Herakleswerk. En o ja, slecht betaald. Dat ze Woutertje Pieterse, anders dan Multatuli wilde, uitgaf als zelfstandig boek, blijkt alles met haar slechte financiële positie te maken gehad te hebben.
Psychologie en ironie
Van Bruggen heeft met Mimi een fijn onderwerp gekozen. Ze kwam in Multatuli’s leven na de uitgave van de Havelaar, wat betekent dat de Indische periode kan worden overgeslagen. Niet dat die niet belangrijk zou zijn, maar er is al veel gezegd over de relatie tussen de drie persona’s Douwes Dekker, Multatuli en Max Havelaar. Door zich te richten op de tweede helft van Multatuli’s leven, heeft Van Bruggen een periode geselecteerd waar in elk voor mij veel nieuws te ontdekken was.
En Van Bruggen doet de stof eer aan. Er zijn mooie, terloopse psychologische portretten, zoals de schets van de vriendschap tussen Multatuli en zijn uitgever Funke. Ze ruimt misverstanden op. Het is niet waarschijnlijk dat Multatuli Mina Kruseman een huwelijksaanzoek heeft gedaan. De laatste jaren van de verbitterde Multatuli in Ingelheim waren niet zo rustig en berustend als beweerd. Van Bruggen schrijft ook fijn, met meer dan eens een heerlijke ironie. Er is een moment waarop Multatuli besluit dat hij moet gaan leven van de pen.
Omdat hij eindelijk inziet dat hij nooit een politieke rol van betekenis zal spelen en dat een overheidspensioen een illusie is, besluit hij in vredesnaam maar de schrijver te worden die iedereen toch al in hem ziet.
Moet u Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli lezen? Ik denk niet dat de Havelaar of Wouter beter of zelfs anders worden door kennis van de auteur, maar de negentiende eeuw is gewoon interessant. Hier hebben we het leven van een vrouw die onafhankelijkheid zocht. Ze wilde ontwikkeling en scholing. Die ambitie heeft ze waar gemaakt. Wat tot het verrukkelijke contrast leidt dat haar beroemde man in menig opzicht mislukte, terwijl zij, overstraald door Multatuli, haar doelen gewoon bereikte.
Recensie van Arthur van Dijk op Biografieportaal, 25 april 2023
Lief en leed met Multatuli – het leven van Mimi Hamminck Schepel
Met Verheven Ongemanierd – Mimi en Multatuli levert Gaia van Bruggen een bewonderenswaardige aanvulling op de immense Multatuli-literatuur die al voorhanden is. We mogen ons trouwens wel eens afvragen wat er momenteel meer gelezen wordt: de literatuur van Multatuli of die over hem? Maar goed, elk boek over de briljante negentiende-eeuwse ‘zelfdenker’ is een aanleiding om het werk van de meester zelf weer eens ter hand te nemen.
Hoofdpersoon van het boek is Mimi Hamminck Schepel (1839-1930), een welopgevoed Haags meisje, dat op 22-jarige leeftijd aan Multatuli een brief schrijft die haar leven voorgoed zal veranderen. Thuis wordt de Max Havelaar gelezen, maar als vader Hamminck Schepel erachter komt wat voor een ‘verliederlijkt’ persoon die Multatuli in zijn privéleven eigenlijk is, wordt verdere lectuur uit zijn huis geweerd. Desondanks krijgt Mimi de Minnebrieven in handen en het idealisme, en vooral het vermeend feminisme van de schrijver, zet haar in vuur en vlam. Groot is de schok van haar ouders als ze erachter komen dat hun dochter in het geheim correspondeert met Multatuli en hem zelfs op straat, zij het gesluierd, heeft gekust.
‘De vrouw van Multatuli’
Ze wordt veiligheidshalve als gouvernante naar de Jura gestuurd, maar dat helpt natuurlijk niet: als ze weet dat Multatuli in Parijs is, reist ze onmiddellijk naar hem toe, hoezeer ze het in de Jura ook naar haar zin heeft. Die nacht in oktober 1864 hebben ze – na een ‘voorspel’ van bijna drie jaar – voor het eerst ‘lichaamsgemeenschap’, zoals ze later aan haar vriendin Marie Anderson verklaart. Anders dan wel eens wordt beweerd kunnen we uit Verheven Ongemanierd afleiden dat de familie haar desondanks nooit heeft verstoten. Impliciet moeten haar verwanten Mimi’s keuze uiteindelijk hebben gerespecteerd.
Vanaf 1864 zijn hun levens onlosmakelijk met elkaar verbonden. Tine, Multatuli’s officiële, door hem aanbeden, maar volstrekt verwaarloosde echtgenote, probeert ergens op de achtergrond in verre oorden in leven te blijven. Gaia van Bruggen beschrijft uiteraard ook de ongemakkelijke periode dat ze in Den Haag ook nog een tijdje in een ‘ménage à trois’ leven. Na Tine’s dood trouwen Mimi en Multatuli op 1 april 1875 formeel, omdat de moraal dat nu eenmaal van hen verlangt. Voor henzelf zijn ze al jaren door liefde verbonden, en dat is wat telt. Terecht noemt Van Bruggen het hoofdstuk gewijd aan de ‘lichaamsgemeenschap’: De vrouw van Multatuli. Als Multatuli in 1887 sterft, zijn haar gedachten 25 jaar lang als de ‘Huishoudster zyner ziel’ op hem gericht geweest.
Nieuw licht
Vanzelfsprekend ligt de nadruk in Verheven Ongemanierd op de tweede helft van Multatuli’s leven. Mimi leert haar held immers pas kennen na de Indische periode en de publicatie van Max Havelaar. Vergeleken met de Multatuli-biografie van Dik van der Meulen uit 2002 vinden we in Verheven Ongemanierd niet veel nieuwe informatie, maar door het gekozen perspectief wordt er toch nieuw licht geworpen op zijn leven. In Van der Meulen wordt Mimi bijna uitsluitend als bron van informatie opgevoerd, in Verheven Ongemanierd krijgt ze min of meer haar eigen leven.
Min of meer: met name door haar toedoen is er ongelofelijk veel documentatie over Multatuli bewaard gebleven. De ironie wil dat ze over haar eigen leven – voor zover dat niet met hem te maken had – weinig heeft bewaard. Over de periode in de Jura weet Gaia van Bruggen weinig meer te melden dan dat het haar beviel. Er is een periode dat Mimi alleen in Wenen verblijft. Ook daarover lezen we weinig, ongetwijfeld omdat er nauwelijks iets van is overgeleverd. Het gevolg is dat een biografie van Mimi per definitie een beschrijving is van haar leven met haar man. Op enig moment gaat Mimi tijdens haar leven met Multatuli zelf ook aan het schrijven, zonder al te veel morele steun van haar man. Van Bruggen besteedt aan haar teksten de nodige aandacht, maar ze gaat er minder diep op in dan je zou mogen verwachten.
Dat Mimi beschikte over een krachtige eigen wil, blijkt alleen al uit het feit dat ze besluit om haar leven door te brengen aan de zijde van Multatuli, hoe ondergeschikt ze zichzelf daarbij ook maakt. Die wil blijkt ook als ze besluit een kind te adopteren op het moment dat Multatuli een paar weken van huis is. Hij reageert er positief op: Wouter is het geluk van zijn laatste levensjaren.
Nalatenschap
Na de dood van Multatuli wordt Mimi niet door iedereen gezien als de weduwe en de erfgename van Multatuli. Daarvoor zijn er teveel gefnuikte relaties en rancuneuze vrienden en vijanden, nog afgezien van de twee kinderen uit het eerste huwelijk, die Mimi haten als de pest. Het dringt niet tot hen door dat Mimi net als hun moeder veel heeft afgezien met de beroepsquerulant die hun vader nu eenmaal was. Hoe gelukkig ze ook was met Multatuli, ook zij heeft ‘veel geleden’.
Als er één ding duidelijk wordt uit Verheven Ongemanierd dan is het dat Mimi in geen enkel opzicht lijkt op de klassieke kunstenaarsweduwe. Waar Constanze Mozart, om het bekendste voorbeeld te noemen, alles gedaan heeft om in haar ogen onwelgevallige informatie te verdonkeremanen, daar heeft Mimi na Multatuli’s dood alles gedaan wat in haar vermogen lag om diens nalatenschap voor het nageslacht veilig te stellen. Dat ze daarbij keuzes gemaakt heeft die de huidige tekstwetenschap af zou wijzen, doet niet ter zake. Ze heeft zichzelf in geen enkel opzicht gespaard. Gaia van Bruggen laat zien dat ze haar dienstbaarheid aan Multatuli na zijn dood, na een korte periode van rouw en vele praktische problemen, gewoon heeft voortgezet.
Grenzeloos egoïsme
Ondanks zichzelf was Multatuli in de eerste plaats een fenomenale schrijver. Zelf zei hij dat te verafschuwen: hij wilde vooral dat zijn politieke en maatschappelijke ideeën serieus genomen werden. Ook uit dit boek wordt weer duidelijk dat hij vooral goed wist hoe het niet moest: hij is tegen ‘Vrije Arbeid’, voorgestaan door de liberalen, tegenhet door de conservatieven gepropageerde ‘Cultuurstelsel’, tegen de socialisten – hoewel die hem zagen als een wegbereider, tegen de democratie. Men hoefde hem alleen maar Keizer van Nederlands Indië te maken, en dan zou alles goedkomen. Hoe? Hij had werkelijk geen idee. Laten we er ons maar geen voorstelling van maken, hoe dat zou zijn afgelopen. Ja, hij was voor de ontwikkeling van de vrouw, maar vooral omdat de man daarmee zijn voordeel kon doen: ‘Maak uw vrouw tot een spaarbank uwer ideeën, tot een levensverzekering uwer gemoed.’
Een van de zeer grote verdiensten van het boek is dat Gaia van Bruggen het aan de lezer overlaat om verontwaardigd te raken bij het grenzeloze egoïsme van Multatuli. Slechts eenmaal meldt de schrijfster dat Multatuli er met zijn gedrag in onze tijd niet mee was weggekomen. Ze heeft haar goed geschreven en mooi geïllustreerde boek een treffend motto meegegeven: ‘Alle kleur is naar ’t licht dat er op valt, en wie zich niet weet te verplaatsen in den tyd der gebeurtenissen ziet ze anders gekleurd dan ze inderdaad waren.’
Verheven Ongemanierd – Mimi en Multatuli
Gaia van Bruggen
Uitgeverij Boom
ISBN hardcover 9789024447725
Verschenen in april 2023
Recensie van Arjan Peters in Argus, 26 april 2023.
Multatuli’s Mimi, slavin uit vrije wil
door Arjan Peters | mei 5, 2023
‘De eer van den mensch woont boven den navel’ was de overtuiging van Eduard Douwes Dekker (1820-1887), en dat hebben de vrouwen geweten die binnen zijn bereik kwamen. Nadat hij in 1860 onder het pseudoniem Multatuli de grootse roman Max Havelaar had gepubliceerd, kon hij wegdromen bij het idee een rechtvaardig bewind in voormalig Nederlands-Indië te stichten met zichzelf als keizer. Ter voorbereiding daarop probeerde hij veelal mannen te ronselen om hem financieel te steunen, en vooral jonge vrouwen te rekruteren voor het ‘Legioen’ dat hem diende aan te hangen, en niet alleen ‘boven den navel’. Met die laatste taak boekte hij de grootste vorderingen.
Ook de Haagse majoorsdochter Mimi Hamminck Schepel (1839-1930) was zo’n meisje dat met de (bijna twintig jaar oudere) schrijver dweepte, hem een brief stuurde (1861), op zijn schoot belandde (1863) en in zijn bed (1864), om eigenlijk nooit meer bij ‘Dek’ weg te gaan. Behalve als hij haar een poosje wegstuurde – om te kunnen werken, of omdat zich een andere kandidate voor het legioen aandiende. Dan liep ze huilend de straat op, met altijd een paar deeltjes Multatuli onder de arm, alsof ze hem zo toch bij zich hield. Hem dienen was haar bestemming en daar had ze geen spijt van. ‘Zonder hem – o de zon zou zwart zien,’ noteerde ze in 1873.
Een hindernis bij alle vreugde was dat Douwes Dekker getrouwd en vader was. Zijn Tine en de kinderen bevonden zich meestal in den vreemde, in armoede. Hij aanbad ook hen, maar zogezegd op enige afstand. Dat betekende dus dat Mimi, die met hem meeging toen hij in 1866 naar Duitsland verkaste en die bij hem zat toen hij in 1887 de laatste adem uitblies in hun huis (dat hem geschonken werd) in Nieder-Ingelheim, lange tijd zijn partner en minnares was, tegen alle fatsoensnormen in. In die zin moeten we de titel Verheven ongemanierd begrijpen, die Gaia van Bruggen koos (uit een brief van Douwes Dekker) voor haar levensbeschrijving van Mimi.
De schrijver zat vol ideeën en plannen en zij genoot ervan om met hem een onfeilbaar gedacht roulettesysteem te beproeven in het casino van Wiesbaden. De miljoenen lonkten, maar stroomden nooit binnen. In werkelijkheid aten ze vaak droog brood en moesten ze zelfs twee keer hun paraplu verpanden.
Maar ze had niets willen missen. Multatuli was een groot auteur en een markante figuur. Zijn naasten hadden, als ze naasten wilden blijven, veel te gedogen. Wanneer hij Mimi weer eens wegstuurt, vraagt ze verdrietig of hij haar ooit nog wil zien. “Kijk, dat is nu je fout!” roept hij dan. “Ik moet je juist vergeten, als ik mijn ideeën rustig wil onderbrengen in het werk, het betaalde werk waarmee ik mijn kinderen in leven moet houden. Jij denkt alleen aan jezelf, het is egoïsme om zo lief te hebben.” En daar gaat ze.
Jaren later, als ze een kind adopteert (dat Wouter zal heten, naar Multatuli’s Woutertje Pieterse) en het inmiddels zo goed gaat dat ze zich dat kunnen veroorloven, maant hij haar om een tweede dienstmeisje te nemen: “Maak je niet tot slavin. Dan ben je al van my, en dat is goed voor je.”
Ze probeerde zelf ook wat te schrijven, verhalen waarin veel personages sterven en die daarom door Douwes Dekker als ‘kerkhofslectuur’ werden afgedaan. Haar kwaliteit was hém verdragen en verzorgen, en na zijn dood zijn brieven publiceren en de nagedachtenis eren.
“Ik ken geen deugd die ze niet bezit,” kon Douwes Dekker uitroepen als hij de lof van Mimi zong. “Zyn streven was altyd edel,” zou zij nog in 1927 over hem verklaren. Dat laatste zegt veel. Immers, ze had hem wel eens aangetroffen met een jonge vrouw op schoot, en in zijn drift kon hij zijn immer trouwe levensgezel ook klappen verkopen. Toch werd Mimi in 1876 zijn tweede echtgenote, twee jaar nadat Tine in Italië de geest had gegeven.
Mimi’s fascinatie slonk niet, en de lezer van dit boek moet dát haar nageven: zodra het over Multatuli gaat, gebéurt er wat. Nadat hij is gestorven, zal Mimi in de ruim veertig jaar die nog volgen voornamelijk achteromkijken.
Op haar oude dag, toen ze weer in Den Haag woonde, kon ze buurtgenoot Willem Kloos voorbij zien wandelen, met wie ze lang geleden schaak had gespeeld. Het schaakbord en de stukken had ze trouwens op haar negentigste nog; die kwamen, net als het bureau, de sofa en de boeken in haar huis, uit de nalatenschap van Dek.
Gaia van Bruggen: Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli.
Boom, € 29,90
Recensie van Nico Hemelaar, 7 mei 2023 in AD/Haagse Courant
Nico Heemelaar 07-05-23, AD/Haagse Courant
Welopgevoed Haags meisje bezweek voor veel oudere rokkenjager: ‘Haar leven was niet makkelijk’
MULTATULIZe begon op 63-jarige leeftijd een pension voor badgasten aan de Duinweg in Scheveningen, was de tweede vrouw van schrijver Eduard Douwes Dekker en liet zich cremeren in een tijd waarin dat allesbehalve gebruikelijk was. Mimi Hamminck Schepel (1839-1930) was vrijdenkster, schrijfster, vertaalster en onderwijzeres, een meisje uit een keurige, Haagse familie dat haar tijd ver vooruit was.
Verheven ongemanierd - Mimi en Mutatuli heet de biografie die over deze onderbelichte Haagse dame is verschenen. Neerlandica Gaia van Bruggen (1947) wijdde ooit haar afstudeerscriptie aan de tweede echtgenote van Eduard Douwes Dekker (1820-1887), alias Multatuli.
,,Van Mimi Hamminck Schepel bestaat nog altijd het beeld dat ze een hinderlijke vrouw was die de carrière van Multatuli in de weg zat”, zegt Gaia van Bruggen. ,,Dat wil ik met deze biografie rechtzetten. Mimi heeft juist heel veel voor hem betekend. Zonder haar waren we nooit zo veel te weten gekomen over de schrijver Eduard Douwes Dekker.”
Hooggeplaatst militair
Mimi was de oudste van een gezin van vijf meisjes en twee jongens. Haar vader was een hooggeplaatste militair, haar moeder kwam uit een deftig Haags gezin. De familie woonde aanvankelijk in de Frederikstraat en later in de Boekhorststraat, in die tijd een voorname winkelstraat. Ze groeide op in een verlicht protestants milieu.
Het brave, ingeslapen Nederland werd, zo schrijft Gaia van Bruggen in de biografie, in 1860 opgeschrikt door een ‘komeet aan de literaire hemel’. Het was Max Havelaar,een ‘aangrijpende beschrijving van misstanden in Nederlands-Indië’, van de toen nog onbekende Multatuli. Iedereen sprak over het boek. Mimi’s vader had het ook gekocht en vond dat zijn oudste kinderen het moesten lezen.
Ondertussen deden ook de nodige verhalen over schrijver Eduard Douwes Dekker de ronde. Hij zou zijn vrouw slaan, in koffiehuizen rondhangen en jonge meisjes misleiden. Voor Mimi’s vader was dit aanleiding de schrijver uit huis te verbannen, maar Mimi bleef hem volgen en ging briefjes sturen. ‘In een gele envelop naar zijn uitgever, in de hoop dat het zou opvallen te midden van andere post.’
Tussen de schrijver en het keurige, Haagse meisje dat was opgeleid tot onderwijzeres ontstond een vriendschap. Ze ontmoetten elkaar stiekem en de brieven werden steeds persoonlijker, waarbij Dekker seksuele toespelingen niet schuwde. ‘Wat was je prachtig onfatsoenlijk, Mimi, hoe verheven ongemanierd!’ schreef hij na de eerste keer.
Haar vader moest niets hebben van de avances van de bijna twintig jaar oudere schrijver, die nota bene al getrouwd was. Mimi Hamminck Schepel vertrok als gouvernante naar het buitenland maar bleef contact houden met Multatuli. Tussen hen en zijn in Brussel wonende vrouw Tine ontstond later een driehoeksverhouding. Na de dood van Tine trouwde Mimi met Dekker en ging zij de geschiedenis in als zijn tweede echtgenote.
Steunpilaar
,,Ze was in alle opzichten een enorme steunpilaar voor hem”, zegt Gaia van Bruggen. ,,Dekker was goksverslaafd en maakte schulden, maar zij zorgde dat er brood op de plank was. Ze vertaalde zijn werk in het Duits en na zijn dood stelde zij alles in het werk om de literaire nalatenschap van Multatuli veilig te stellen.”
Na tal van omzwervingen keerde Mimi in 1904 terug in Den Haag. Multatuli was toen al zeventien jaar dood. Daar begon ze met de veertig jaar jongere juffrouw Aleida Everts in een nieuw gebouwde villa op het adres Duinweg 7 een pension voor badgasten. Scheveningen was in die tijd uitgegroeid tot een populair toeristenoord dat veel gasten uit Duitsland trok. Haar pension vormde een goedkoop alternatief voor het dure Kurhaus.
De laatste jaren van haar leven woonde ze in een bescheiden benedenhuis aan de Archimedesstraat, waar ze de tijd sleet met tuinieren, potjes schaak en het beheer van de literaire nalatenschap.
‘Ze had gekozen, voluit, voor een leven met hem’, schrijft Gaia van Bruggen in de epiloog van haar boek. ‘Ze was zeker geen teleurgestelde vrouw die leed onder een matig huwelijk met een ontrouwe echtgenoot, zoals wel is gesuggereerd. Haar leven was niet makkelijk geweest. Het welopgevoede Haagse meisje gaf zich over aan een zwervend bestaan met een excentriek en overgevoelig genie.’
Mimi Hamminck Schepel overleed op 21 september, bijna 91 jaar oud, aan de gevolgen van een longontsteking. Op begraafplaats Westerveld in Driehuis, het eerste crematorium van Nederland, staat een monument dat herinnert aan Mutatuli. Mimi’s naam ontbreekt op het gedenkteken, hoewel de asbussen van hen beiden in het voetstuk staan.
,,Mimi verdient het de aandacht te krijgen”, zegt Gaia van Bruggen. ,,Na mijn pensioen vond ik de tijd om mij nog eens goed in haar leven te verdiepen. Het was zeer de moeite waard.”
Gaia van Bruggen: Verheven ongemanierd - Mimi en Multatuli, uitgeverij Boom, €29,90.
Recensie van Koen Eykhout in De Limburger, 3 juni 2023
zie foto
Radiobespreking van Jeroen Vullings, Nieuwsweekend radio 1, 15 april 2023
Bespreking van de oud-conservator van het Multatuli Museum, Jos van Waterschoot op facebook, 22 april 2023
Las afgelopen twee weken dit fantastische boek. En niet fantastisch omdat het geschreven werd door een dierbare vriendin of omdat ik het eerste exemplaar in ontvangst mocht nemen, maar omdat het me verblufte. Ik meende al best veel over Mimi te weten, maar Gaia Van Bruggen presteerde het om door het allemaal eens op een rij te zetten en te duiden Mimi in een toch wel wat ander daglicht te stellen. Anders omdat ik haar ben gaan bewonderen en waarderen, wat ik daarvoor niet erg deed. Ze bleef daarvóór almaar in de schaduw van Hem en Gaia haalde haar daar uit. Indrukwekkend en mooi geschreven. Lezen!
Radiobespreking van Nelleke Noordervliet, zondag 30 april 2023, radio 1 OVT.
Column van Opheffer in De Groene, 27 april 2023
zie foto
Recensie van Eva Huineman-Lindt in: De Witte, jrg.32 nr 3, september 2023
zie foto. Het boek is verschenen op 5 april 2023, niet 2022, zoals bij de foto van het boek wordt vermeld.
Recensie van David Veltman in BMGN-Low Countries Historical Review, 25 januari 2024.
bmgn — Low Countries Historical Review | Volume 139 (2024) | review 5Published by Royal Netherlands Historical Society | knhgCreative Commons Attribution 4.0 International Licensedoi: 10.51769/bmgn-lchr.18549 | www.bmgn-lchr.nl | e-issn 2211-2898 | print issn 0165-0505
Recensie in De Limburger
